Διαμόρφωση γνώμης στην σύγχρονη εποχή

Ο Οδυσσέας Ελύτης στην συλλογή "Τα Δημόσια και τα Ιδιωτικά" έχει ένα εκπληκτικό κείμενο για την ακρισία των μαζών στα πολιτικά ζητήματα και το πόσο ευεπίφοροι είναι κάποιοι στο να αποδίδουν "ταμπέλες" σε άλλους, χωρίς να εξετάζουν σε βάθος την σκέψη τους.

"... Στα πλαϊνά μου τραπέζια οι ντόπιοι, αυτοί έχουνε πέσει με τα μούτρα στις εφημερίδες που μόλις έφερε το μεσημεριανό αεροπλάνο. Μυστήριοι άνθρωποι. Τους ξέρω χρόνια, τους παρακολουθώ, τους μελετώ σαν να 'τανε πειραματόζωα. Στις κοινωνικές τους σχέσεις, τις οικογενειακές αλλά και τις επαγγελματικές, συμπεριφέρονται με μιάν ευθύτητα και μιά ψυχική ευγένεια που μαρτυρούν κοιτάσματα χρυσού στο προγονικό τους υπέδαφος.

Η κρίση τους είναι καθαρό μαχαίρι. Κόβει τα πράγματα σε καλά και κακά, μαύρα και άσπρα, όπως μας τα 'μαθε η μάνα μας. Έτσι όμως κι εμπλακούν στα συνθήματα που τους προσφέρουν με τον δικό τους δόλιο τρόπο οι πολιτικές παρατάξεις, η καθαροσύνη αυτή χάνεται. Και τα μεν και τα δε, είναι όλα καλά εάν βρίσκονται από το μέρος μας, και όλα κακά εάν βρίσκονται από το άλλο. Δεν υπάρχει τρόπος να χωριστούν αλλιώς. Ούτε κανείς βιοχημικός ή οφθαλμολόγος θα μπορούσε να μας εξηγήσει πώς γίνεται τόσο ετερόκλητα πράγματα ν' αποκτούν έξαφνα το ίδιο χρώμα και να θολώνουν το ίδιο μυαλό. Και το ωραίο είναι ότι σε τελικήν ανάλυση τη νύφη την πληρώνεις εσύ, που βρίσκεσαι απ' τους απέξω.

Δεν τολμάς να τραβήξεις μιάν από τις αξίες που πιστεύεις ότι ικανοποιούν την εθνική σου φιλαυτία, και βλέπεις να βγαίνουν μαζί της ένα σωρό άνθρωποι των χρηματιστιρίων, που ανεβοκατεβαίνουν στην κόλαση όπως στο σπίτι τους. Δεν κοτάς ν' αγγίξεις μιαν από τις αξίες που ικανοποιούν τα αισθήματά σου για κοινωνική δικαιοσύνη, και βρίσκεσαι να "κάνεις πορεία" μ' έναν συρφετό ανθρώπων που δεν έχουν δική τους σκέψη αλλά την περιμένουν από τον καθοδηγητή τους.

Έτσι όμως η ψυχή μας υποχρεώνεται να κυλήσει πάνω σε δύο γραμμές που αδυνατούμε να παραλληλίσουμε. Ο εκτροχιασμός είναι αναπόφευκτος. ..."

Αλλά και ο μέγας Θουκυδίδης, πρώτος, είχε αποφανθεί ότι:
"Oὕτως ἀταλαίπωρος τοῖς πολλοῖς ἡ ζήτησις τῆς ἀληθείας, καὶ ἐπὶ τὰ ἑτοῖμα μᾶλλον τρέπονται."
(Θουκυδίδης, Ιστορία, Α΄ 20)

Η έμφυτη ακρισία και η απροθυμία για ενδελεχή έρευνα της κοινής γνώμης οδηγεί πολλάκις σε ένα φαινόμενο, που έχω ονομάσει "ετεροκαθορισμό της σκέψεως" (δεν γνωρίζω αν υφίσταται τέτοιος όρος στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών, τον έχω παραγάγει σε μια στιγμή εμπνεύσεως, κατά την αντιμαχία μου με συναδέλφους για το δημοψήφισμα του 2015). Δηλαδή στην διαμόρφωση γνώμης, όχι βάσει προσωπικών γνώσεων και εμπειριών, αλλά βάσει των απόψεων κάποιων "καθοδηγητών" (influencers συνηθίζουν να τους αποκαλούν σήμερα...). 

Ο ετεροκαθορισμός μπορεί να είναι είτε θετικός (ασπάζομαι μία άποψη επειδή την εξέφρασε ο τάδε, τον οποίον εκτιμώ), είτε αρνητικός (απορρίπτω μία άποψη επειδή την εξέφρασε ο δείνα, που δεν υπολήπτομαι). 

Εξυπακούεται ότι οι φορείς απόψεων που ασκούν καταλυτική επιρροή (θετική ή αρνητική) δεν περιορίζονται σε προβεβλημένα φυσικά πρόσωπα, αλλά κάλλιστα μπορούν να είναι συλλογικοί θεσμοί (π.χ. πολιτικά κόμματα, ποδοσφαιρικές ομάδες, εταιρείες, κλπ).

Προσοχή, όμως, σε αυτό που εντοπίζει ο Ελύτης. Η συμφωνία μου με κάποιον επί ορισμένου θέματος δεν μπορεί να συνεπάγεται πλήρη ταύτιση ή συμπόρευση, ούτε να αποκλείεται η συγκυριακή σύμπτωση, αρκεί, βεβαίως, η ομόνοια να προέκυψε ως προϊόν αυτόνομης νοητικής επεξεργασίας.

Το φαινόμενο έχει επιδεινωθεί, κατά την γνώμη μου, από την δυνατότητα που παρέσχε η τεχνολογία στον οιονδήποτε να εκφέρει άποψη [*], ακόμη και αν αυτή είναι παιδαριώδης (π.χ. "επίπεδη Γη"), ή υβριστική. Συνακολούθως, πολλαπλασιάστηκαν οι "καθοδηγητές", με ταυτόχρονη υποβάθμιση, όμως, του επιπέδου τους. Διότι, ενώ στο παρελθόν όσοι εξέφραζαν δημόσιο λόγο ήταν πρόσωπα κάποιας εγνωσμένης μορφώσεως (π.χ. για να γίνεις δημοσιογράφος απαιτείτο ευρεία μόρφωση), πλέον το δικαίωμα αυτό είναι σχεδόν ταυτόσημο της εγγραφής σε κάποιο ΜΚΔ, άνευ εξετάσεως λοιπών προσόντων!

Αλλά η τεχνολογία επηρέασε και την μορφή του λόγου. Βαθυστόχαστα και δομημένα κείμενα, μιας κάποιας σχετικής εκτάσεως, που θα αναλύσουν πολυπλεύρως ένα ζήτημα θεωρούνται αντιδημοφιλή (και κοπιαστικά!). Αντιθέτως, ευρύτατη απήχηση γνωρίζουν ατάκες των 2-3 σειρών (το πολύ), ευφυολογήματα και σκίτσα ή βιντεάκια.

Αυτές οι δύο άμεσες συνέπειες της τεχνολογίας (πολλαπλασιασμός δημοσιολογούντων και αλλαγή μορφής λόγου) οδηγούν εμμέσως στην πνευματική πενία της κοινωνίας και στην σταδιακή μετατροπή της σε έρμαιο των ισχυρών σε μεθόδους επικοινωνίας και εντυπωσιασμού. Και δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, διότι η εντεινόμενη διανοητική αναπηρία δημιουργεί μεγαλύτερη εξάρτηση από γνώμες τρίτων, κ.ο.κ.

Αντίδοτο στην παρακμή; Προφανώς όχι η τεχνολογική υστέρηση, όπως ίσως θα πρότειναν κάποιοι "ρομαντικοί" ακραίοι (εξ άλλου δεν σκοτώνει το μαχαίρι αφ' εαυτού, αλλά το χέρι που το χρησιμοποιεί ως όπλο). Αλλά διαρκής μελέτη και έρευνα. Αρκεί να το επιθυμούμε και να μην βολευόμαστε με τα έτοιμα σχήματα, όπως πίστευε ο Θουκυδίδης. Υπάρχει, βεβαίως και η παράμετρος του ελλιπούς χρόνου. Τουλάχιστον, τότε, ας παραμένουμε δύσπιστοι. Αυτά σε προσωπικό επίπεδο. Σε ευρύτερα πλαίσια, ίσως κριθεί αναγκαία η επαναθεσμοθέτηση της λογοκρισίας, αλλά αυτό είναι μια άλλη μεγάλη συζήτηση...

[*]

Χαρακτηριστικό το απόφθεγμα του Ουμπέρτο Έκο για τα ΜΚΔ, κατά την διάρκεια συνεντεύξεώς του στις στις 10/06/2015, μετά την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα στο πανεπιστήμιο του Τορίνο:

"Τα κοινωνικά δίκτυα (social networks) δίνουν σε στρατιές ηλιθίων το δικαίωμα να έχουν άποψη, όταν άλλοτε μιλούσαν μόνο σε μπαρ, μετά από ένα ποτήρι κρασί, χωρίς να βλάπτουν την κοινότητα. Μετά αναγκάζονταν γρήγορα να σιωπήσουν, αλλά τώρα έχουν το ίδιο δικαίωμα λόγου με έναν κάτοχο βραβείου Νόμπελ! Είναι η εισβολή των ηλιθίων."

 

ΥΓ1:
Ανεξαρτήτως από την πατρότητά του, στην εποχή της ταχείας διαδόσεως της (οποιασδήποτε) πληροφορίας, ίσως έχει χρησιμότητα το "τριπλό φίλτρο".
https://www.ellinikahoaxes.gr/2020/04/29/socrates-triple-filter/
Δηλαδή, μια είδηση δεν αξίζει να διαδοθεί αν δεν πληροί τουλάχιστον ένα από τα τρία κριτήρια της αληθείας, της καλοσύνης και της ωφελείας.

ΥΓ2:
Είναι λυπηρό, στην εποχή της ψηφιοποιήσεως των πάντων, όταν η πρόσβαση σε πρωτογενές υλικό είναι ευκολότερη από ποτέ, να παρατηρείται τόσο "αταλαίπωρος" αποδοχή κάθε αστήρικτης εικασίας ή θεωρίας, εις επίρρωσιν του Θουκυδίδη. Ο οποίος είχε εκφέρει και την ρήση για το αναλλοίωτον της ανθρωπίνου φύσεως: "γιγνόμενα μὲν καὶ αἰεὶ ἐσόμενα, ἕως ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ᾖ" (Θουκυδίδης, Ιστορία, Γ΄ 82.2). Το απαισιόδοξο συναγόμενο είναι ότι η "αταλαίπωρος ζήτησις της αληθείας" θα ταλαιπωρεί το ανθρώπινο γένος ες αεί! Ζητείται επειγόντως διάψευση!