Το βαλκανικό όραμα του Καποδίστρια

Σε προγενέστερο άρθρο είχα εκτυλίξει κάποιους προβληματισμούς για το αποτέλεσμα της Επαναστάσεως του '21, κυρίως κατά πόσον μπορεί να θεωρηθεί ανάλογο της τότε δυναμικής του Ελληνισμού και των προεπαναστατικών σχεδιασμών και οραμάτων.

Με το παρόν άρθρο επιδιώκω μια σημαντική προσθήκη, τον σχολιασμό του οραματισμού του Καποδίστρια για το μέλλον της χερσονήσου του Αίμου, όπως αυτός εξεφράσθη από δύο ανέκδοτες επιστολές του προς τον κόμη Nesselrode, τις οποίες έφερε στην δημοσιότητα το προ διετίας εκδοθέν βιβλίο του Γ. Καλπαδάκη "Η Βαλκανική συνομοσπονδία του Ιωάννη Καποδίστρια".

Οι επιστολές του Καποδίστρια (19 & 20 Μαρτίου 1828) [1] εντάσσονται στις διπλωματικές διαβουλεύσεις για την εφαρμογή της συνθήκης του Λονδίνου (6 Ιουλίου 1827). Σε αυτές, ο Καποδίστριας, καταθέτει ως εναλλακτική, στην περίπτωση που οι Οθωμανοί εξακολουθούν χρονοτριβούντες και αδιάλλακτοι, μια ολοκληρωμένη πρόταση για την διευθέτηση του Ανατολικού Ζητήματος στην περιοχή του Αίμου, που περιελάμβανε τα κάτωθι σημεία:

1. Οι τρεις μεγάλες δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) να εκδιώξουν διά των όπλων την οθωμανική εξουσία από τα ευρωπαϊκά εδάφη που κατείχε, περιορίζοντάς την στην ασιατική της επικράτεια.
2. Να δημιουργηθούν 5 χριστιανικά βασίλεια επί των απελευθερωθέντων εδαφών.
• Δουκάτο της Δακίας, αποτελούμενο από τις επαρχίες Μολδαβίας και Βλαχίας, με αμιγή χριστιανικό πληθυσμό (υπολογιζόμενο περί το 1,5 εκατομμύριο).
• Βασίλειο της Σερβίας, αποτελούμενο από της περιοχές Βοσνίας, Σερβίας και Βουλγαρίας. Ο χριστιανικός πληθυσμός τους εκτιμάται από τον Καποδίστρια σε 1 εκατομμύριο, συν μερικές δεκάδες χιλιάδες μωαμεθανών.
• Βασίλειο της Μακεδονίας, αποτελούμενο από την Μακεδονία και την Θράκη, καθώς και τις νήσους Ίμβρο, Σαμοθράκη και Θάσο. Η πληθυσμιακή του σύσταση εκτιμάται σε 1 εκατομμύριο χριστιανούς και ισαρίθμους μωαμεθανούς.
• Βασίλειο της Ηπείρου, συμπεριλαμβανομένης της Αλβανίας, με πληθυσμό άνω των 2 εκατομμυρίων, τα 2/3 εκ των οποίων μωαμεθανοί.
• Ελληνική Πολιτεία, εκτεινομένη προς βορράν μέχρι Άρτας και Πηνειού, που θα ενσωμάτωνε και τις αιγαιακές νήσους, πλην Κρήτης.
3. Σε έκαστο των βασιλείων αυτών θα επιλεγόταν από τις τρεις δυνάμεις χριστιανός ηγεμόνας, από τους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης.
4. Η Κωνσταντινούπολη με τα περίχωρά της (η Σηλυβρία ορίζεται ως δυτικό όριο και οι Δέρκοι ως βόρειο [2]), την Τένεδο και δύο οχυρές θέσεις επί της ασιατικής ηπείρου (ως μία εξ αυτών ονοματίζεται η Χαλκηδόνα) να αποτελέσει μία ελεύθερη πόλη, υπό την εγγύηση των δυνάμεων.
5. Στην Κωνσταντινούπολη θα έδρευε η Συνομοσπονδία των 5 χριστιανικών βασιλείων, που θα προήγαγε την μεταξύ τους συνεργασία, καθώς και τις σχέσεις με τις μεγάλες δυνάμεις.
6. Τα νησιά του Ιονίου θα ενώνονταν με τα γειτονικά τους βασίλεια. Προκειμένου να δεχθεί την αποχώρησή της από αυτά η Αγγλία, ο Καποδίστριας εισηγείται στον Nesselrode την ισοδύναμη παραίτηση της Ρωσίας από τα δικαιώματά της επί της Μολδοβλαχίας.
7. Οι στρατηγικές νήσοι Κύπρος, Κρήτη και Ρόδος να χρησιμοποιηθούν ως βάσεις των μεγάλων δυνάμεων για την εποπτεία των συμφωνηθέντων.

Είναι άδηλο αν ο πολύπειρος διπλωμάτης έτρεφε βάσιμες ελπίδες για την υλοποίηση (έστω μερική) του σχεδίου του, ή το χρησιμοποίησε απλώς ως ένα διπλωματικό όπλο (στην λογική του να απαιτήσει το μείζον, προκειμένου να εξασφαλίσει το έλασσον, ήτοι βιώσιμα σύνορα για το ελλαδικό κράτος).

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, σκιαγραφείται ένας μακροπρόθεσμος στόχος για τον Ελληνισμό, σε δύο άξονες:

• Πολιτισμικό: Να διαμορφωθεί ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την ευημερία και την πνευματική εξύψωση [3] του ελληνικού στοιχείου, βασισμένο στην κοινή χριστιανική πίστη των λαών της Βαλκανικής, στην κρατική οργάνωση σε ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής και στην εξάλειψη τοπικού ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων [4].
• Εδαφικό: Να εξασφαλισθεί μια ευρεία περιοχή για την ελεύθερη δράση του, αποτελούμενη από τις - έως τότε - ευρωπαϊκές κτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Αμφότερα τα ανωτέρω στοιχεία μαρτυρούν ότι ο Καποδίστριας συναισθανόταν τον οικουμενικό χαρακτήρα του Ελληνισμού και δεν τον σκεφτόταν περιορισμένο στα στενά πλαίσια ενός κρατιδίου. Εξ άλλου, η αισιοδοξία του για την επάνοδο των μουσουλμανικών πληθυσμών των υπό σύσταση βασιλείων στους κόλπους της Εκκλησίας, άμα τη εκλείψει της καταπιεστικής οθωμανικής εξουσίας, είναι άλλο ένα δείγμα του πώς αντιλαμβανόταν την δυναμική του ελληνικού πολιτισμού. 

Συγκρινόμενη η πρόταση Καποδίστρια με το αντίστοιχο όραμα του Ρήγα Φερραίου, μάλλον έχει πιο βαρύνουσα σημασία, καθώς φαίνεται να λαμβάνει υπ' όψιν της εκτός από την πληθυσμιακή κατάσταση της χερσονήσου, τόσο την ισορροπία των συμφερόντων των μεγάλων δυνάμεων, όσο και τα στρατιωτικά τετελεσμένα του 1828 (δηλαδή την διαφαινόμενη οθωμανική αδυναμία να επιβληθεί επί των ευρωπαϊκών κτήσεων). Επομένως έχει περισσότερο πολιτική, παρά οραματική (όπως του Ρήγα) υφή.

Ο πρόωρος χαμός του Κερκυραίου πολιτικού δεν επέτρεψε να τεθούν σε τροχιά πραγματώσεως οι υψηλές προσδοκίες του για το μέλλον του Ελληνισμού. Οι διάδοχοί του, όχι μόνο δεν συμμερίζονταν παρόμοια οράματα (ή τουλάχιστον στην ίδια κλίμακα), αλλά υπονόμευσαν - εκόντες άκοντες - κάθε σχετική προοπτική:

• Η πολιτική αυστηρής ισορροπίας μεταξύ επιρροών των μεγάλων δυνάμεων, που ευλαβικώς τηρούσε ο Καποδίστριας, υπεχώρησε αργότερα, προ της ανικανότητος των επιγόνων του και των αγγλικών πιέσεων για υπαγωγή μας στην σφαίρα επιρροής τους, δημιουργώντας εν τέλει ένα ρήγμα μεταξύ του ελλαδικού κορμού και της βαλκανικής ενδοχώρας.
• Η διαμάχη "αυτοχθόνων"-"ετεροχθόνων", κατά την κατάρτιση του Συντάγματος του 1844 [5], που έληξε με επικράτηση των πρώτων, περιόρισε σε σημαντικό βαθμό την οικουμενική αντίληψη του αρτισύστατου κρατιδίου της Ελλάδος.

Ώστε, με επιστέγασμα την αποτυχία του μικρασιατικού εγχειρήματος [6], να περιοριστούμε στον ρόλο ενός κράτους-παρία, εξαρτημένου από τρίτους και με πλήρη αδυναμία/απροθυμία να υπερασπιστεί την εκτός συνόρων ελληνική παρουσία, αλλά και να αποτελέσει πολιτιστικό φάρο και πολιτικό πόλο έλξεως για συγγενείς λαούς.

Βεβαίως, υπήρξε μια - μάλλον απέλπιδα - προσπάθεια από τον Αλ. Παπαναστασίου, κατά τον Μεσοπόλεμο, για "Βαλκανική Συνεννόηση" [7], η οποία απεδείχθη θνησιγενής, καθώς ούτε το κλίμα στα Βαλκάνια ήταν ιδιαιτέρως πρόσφορο, ούτε η ανοχή/συναίνεση των μεγάλων δυνάμεων εξασφαλισμένη.

Το δυστύχημα της Ελλάδος είναι η τέλεια αδιαφορία της για εκμετάλλευση ευνοϊκών συνθηκών προς την κατεύθυνση της εμφατικής επανεμφανίσεώς της (ή και ηγεμονίας της) στον Αίμο, μετά το 1990. Η κατάρρευση του κομμουνισμού και του "σιδηρού παραπετάσματος" όχι μόνον ήρε ένα μεγάλο εμπόδιο στις σχέσεις της Ελλάδος με τα λοιπά κράτη της Βαλκανικής, αλλά την έφερε και σε δεσπόζουσα θέση ισχύος (τόσο σκληρής, όσο και ήπιας) έναντί τους. Παρά ταύτα, η πολιτική της δεν υπήρξε συνεκτική, ενώ η αξιοποίηση του "όπλου" της πολιτισμικής επιρροής, είτε διά της Ορθοδοξίας και της "Βυζαντινής" κληρονομιάς, είτε μέσω των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων (κυρίως της Β. Ελλάδος) υπήρξε αμελητέα.

Μάλιστα, σήμερα, τα παράθυρο ευκαιρίας που άνοιξε μετά το 1990 φαίνεται να κλείνει! Αφ' ενός το κενό της ελληνικής απουσίας έσπευσε να καλύψει η τουρκική διείσδυση [8], η οποία - αν και σταθερή στρατηγική επιλογή - έγινε πιο απειλητική την τελευταία δεκαπενταετία, λόγω δαπάνης μεγάλων κεφαλαίων (πιθανότατα τη συμπράξει του Κατάρ), αφ' ετέρου η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη της Ρουμανίας έχει υποσκελίσει στην περιοχή την οικονομική πρωτοκαθεδρία της Ελλάδος [9], η οποία άλλωστε έπαυσε προ πολλού να απολαμβάνει το προνόμιο του μοναδικού μέλους της ΕΕ.

Παρά ταύτα, αν η Ελλάδα επιθυμεί να επιβεβαιώσει την ρήση του Χαριλάου Τρικούπη ότι "προώρισται να ζήση" επιβάλλεται να θέσει υψηλούς (και όχι απαραιτήτως για το άμεσο μέλλον) στόχους. Διότι έθνη χωρίς όραμα είναι μάλλον καταδικασμένα να παραγκωνισθούν από το ιστορικό προσκήνιο. Και η αναζωογόνηση της ελληνικής παρουσίας/επιρροής στην χερσόνησό μας κάλλιστα θα μπορούσε να αποτελέσει μια σύγχρονη "Μεγάλη Ιδέα", προς δικαίωση των Ρήγα και Καποδίστρια, που πρώτοι την οραματίσθηκαν, αλλά και προς όφελος των λαών του Αίμου, που έχουν υποφέρει από τον κατακερματισμό τους και την μετατροπή τους σε αθύρματα ξένων δυνάμεων.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Παρατίθενται αυτούσιες στο βιβλίο του Καλπαδάκη (μέρος Γ´, σελ 99-121), στα γαλλικά (όπως ανευρέθησαν στα ρωσικά αρχεία) και μεταφρασμένες.
2. Τα όρια αυτά της ελευθέρας πόλεως δεν διαφέρουν και πολύ από την περιοχή που έμεινε υπό διεθνή έλεγχο κατά την συνθήκη των Σεβρών και δεν επεδικάσθη στην Ελλάδα, με την υπόλοιπη Α. Θράκη.
3. Για τον Καποδίστρια, η πνευματική άνοδος των Ελλήνων εθεωρείτο προαπαιτούμενο για την πολιτική τους ελευθερία. Γι' αυτό και πρωτοστάτησε στην ίδρυση της "Φιλομούσου Εταιρείας", με άξονα δράσεως την παιδεία, ενώ διατηρούσε επιφυλάξεις για την φυσιογνωμία της "Φιλικής", που αποσκοπούσε σε άμεσες πολιτικές/επαναστατικές κινήσεις.
4. Προφανώς, όταν αναφέρεται σε συμφωνία των μεγάλων δυνάμεων για ειρήνευση στην Βαλκανική, αποβλέπει σε ένα καθεστώς ισορροπιών αντίστοιχο της Ελβετίας (στο οποίο ο ίδιος είχε καθοριστική συμβολή), αλλά σε ευρύτερη και πιο καίρια γεωγραφική έκταση, κάτι που το καθιστούσε δυσχερέστερο.
5. Για μια συνοπτική επισκόπηση του ζητήματος, συνίσταται το άρθρο της καθηγήτριας Νομικής Ιωάννας Κονδύλη, στο περιοδικό "Άρδην" (18ο τεύχος, Μάρτιος-Απρίλιος 1999). Τα πλήρη πρακτικά των συνεδριάσεων της Εθνοσυνελεύσεως προσφέρουν αναλυτικότερες πληροφορίες. Σε αυτά, αξίζει να μνημονευθεί η εισήγηση Κωλέττη, υπέρ των "ετεροχθόνων", στην συνεδρίαση ΛΑ´ της 14ης/01/1844, η οποία θεωρείται και η ιδρυτική διακήρυξη της "Μεγάλης Ιδέας".
6. Με αφορμή ότι περίπου έναν αιώνα πριν ο Καποδίστριας προσδιόριζε το όριο Ευρώπης-Ασίας ως την διαχωριστική γραμμή Χριστιανών και Μωαμεθανών (ή Ελλήνων και Τούρκων, με μια διαφορετική ανάγνωση), ίσως θα πρέπει με ψυχραιμία να επενεξετάσουμε την εφικτότητα του μικρασιατικού τολμήματος, το 1919. Αν και την εποχή του Καποδίστρια, η Σμύρνη δεν είχε γνωρίσει ακόμη την μετέπειτα άνθησή της, μήπως θα ήταν φρονιμώτερο και ρεαλιστικότερο η Ελλάδα να είχε περισσότερες βλέψεις προς βορράν, παρά προς ανατολάς;
7. Περισσότερες λεπτομέρειες επ' αυτής σε πραγματεία της καθηγήτριας Μαρίας Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου και σε άρθρο του ιστορικού Ιωάννη Δασκαρόλη.
8. Ενδεικτικές αναφορές σε ένα μείζον ζήτημα:
• "Τουρκία και Βαλκάνια", άρθρο του Στέλιου Αλειφαντή στα "Τετράδια πολιτικού διαλόγου, έρευνας και κριτικής", τεύχος 36-37, 1995.
• "Η Τουρκία στα Βαλκάνια σήμερα", εισήγηση του Ιωάννη Ζούκα σε ημερίδα της "Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών", 09/11/2011.
• "Η κακόβουλη επιρροή της Τουρκίας στα Βαλκάνια", άρθρο του Ανδρέα Μπανούτσου, 02/12/2020.
• "Η πολυποίκιλη παρουσία της Τουρκίας στα Βαλκάνια", άρθρο του Θεοφάνη Μαλκίδη, 26/11/2025.
9. Συγκριτικό γράφημα των ΑΕΠ των δύο χωρών, όπου αποτυπώνεται διαυγέστατα το ρουμανικό προβάδισμα έναντι της Ελλάδος, μετά το 2016.