Η στάση των ΗΠΑ στο ζήτημα της Κύπρου, το 1974

Το προσφάτως προβληθέν ντοκυμανταίρ του Αλέξη Παπαχελά, "Σκοτεινή δεκαετία, 1964-1974" (σε συνέχεια του ιδίας θεματολογίας βιβλίου του, "Ένα σκοτεινό δωμάτιο"), αναθέρμανε πολλές συζητήσεις για τα γεγονότα του 1974, τόσο ως προς την Κύπρο, όσο και ως προς την μεταπολίτευση στην Ελλάδα.

Σε ανάλογες συζητήσεις, το ερώτημα που δεσπόζει και προηγείται όλων των άλλων, αφορά τον ρόλο των ΗΠΑ και αν αυτές συνέδραμαν την Τουρκία στην εισβολή της στην Κύπρο. 

Θα επιχειρήσω να δώσω μια περιεκτική ερμηνεία των γεγονότων, όχι τόσο βασισμένη σε ειδικά στοιχεία (τα οποία ολοένα αναφύονται, αλλά πάντοτε παραμένουν ανεπαρκή), όσο στις γενικές επιδιώξεις κάθε εμπλεκομένου και στην κοινή λογική.

Τί επεδίωκαν οι ΗΠΑ;

• Την αποτροπή παρουσίας της ΕΣΣΔ στην Α. Μεσόγειο.
• Την αποφυγή ελληνοτουρκικού πολέμου, που θα διέλυε την ΝΑ πτέρυγα του ΝΑΤΟ [1], δημιουργώντας συνθήκες για την ευόδωση της διεισδύσεως της ΕΣΣΔ στην περιοχή.

Τί επεδίωκε η Τουρκία;

Την εξασφάλιση της στρατηγικής της ασφάλειας από νότο, αποφεύγοντας την περικύκλωση από (δυνητικώς) εχθρική δύναμη. Παραπέμπω και στις εκθέσεις του καθηγητή Nihat Erim για την τουρκική οπτική.

Ήδη διαφαίνεται ένα μειονέκτημα της Ελλάδος, έναντι των άλλων "παικτών": ότι η εμπλοκή της είχε πρωτίστως συναισθηματικά, παρά πολιτικά/στρατηγικά κίνητρα, ήτοι την εθνική ολοκλήρωση, με ό,τι αυτό συνεπάγεται στην πρόσληψη και αντιμετώπιση του θέματος.

Στην ανάλυσή μας για το 1974, οφείλουμε να συνυπολογίσουμε δύο άλλες παραμέτρους για τον αμερικανικό παράγοντα:

(i) Το αμερικανικό σύστημα εξουσίας είναι εκ φύσεως πολυπολικό. Ο πρόεδρος δεν έχει απόλυτη εξουσία, τα νομοθετικά σώματα είναι πανίσχυρα στην άσκηση πολιτικής, ενώ τα υπουργεία Εξωτερικών και Αμύνης, καθώς και η CIA έχουν δικούς τους πυρήνες διαμορφώσεως πολιτικής. Οι πόλοι αυτοί ισχύος όχι μόνο δεν ευθυγραμμίζονται πάντοτε, αλλά ενίοτε βρίσκονται αντίθετοι! Πρόσφατο παράδειγμα η μακρόχρονη διαμάχη προέδρου και υπουργείου εξωτερικών, αφ’ ενός, και της Γερουσίας, αφ’ ετέρου, για την άρση απαγορεύσεως εξοπλισμού της Τουρκίας.

(ii) Την περίοδο που εξετάζουμε, η προεδρία των ΗΠΑ αντιμετώπιζε σοβαρούς τριγμούς, λόγω της υποθέσεως Watergate, με πρόεδρο και αντιπρόεδρο υποδίκους, ουσιαστικώς εκτός καθηκόντων. Η συνθήκη αυτή προσέφερε ευνοϊκό περιβάλλον αυξημένης αυτονομίας σε ετέρους πόλους συμφερόντων. [2]

Με τα ανωτέρω δεδομένα, μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής:

1. Οι ΗΠΑ, την εν λόγω περίοδο, λόγω εσωτερικών εξελίξεων, δεν θα επεδείκνυαν ιδιαίτερο ζήλο σε κάποια εξωτερική υπόθεση, παρά μόνον αν διακυβεύονταν σημαντικά συμφέροντά τους.

2. Οι Τούρκοι ήταν αναμενόμενο να αντιδράσουν, θεωρώντας την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα υπαρξιακή απειλή για τους ίδιους. [3]

3. Είναι λογικό να επικρατεί αδιαφορία για την εσωτερική κατάσταση στην μεγαλόνησο, εκ μέρους των Αμερικανών, καθώς όποια και να ήταν η τελική έκβαση (ελληνική, τουρκική, ανεξάρτητη, διχοτομημένη, τριχοτομημένη Κύπρος), δεν θα επηρέαζε τον έλεγχο της από το ΝΑΤΟ.

4. Η μείζων απειλή για τα αμερικανικά συμφέροντα θα ήταν η έκρηξη ενός ελληνοτουρκικού πολέμου. Προς την κατεύθυνση της αποφυγής του δραστηριοποιήθηκαν και ακόμη εντονότερα, όσο η πιθανότητά του γινόταν μεγαλύτερη (δηλαδή μετά τις 20/7).

5. Η έμμεση υποστήριξη προς την Τουρκία, μάλλον θα έπρεπε να ερμηνευθεί ως συγκέντρωση των πιέσεων στο μέρος εκείνο του διπόλου που απέδειξε πως είναι λιγότερο πρόθυμο να υπερασπίσει τα συμφέροντά του και περισσότερο χειραγωγήσιμο (την Ελλάδα, δηλαδή), ώστε να λήξει η κρίση αναιμάκτως. Εξ άλλου, μετά την 20/7, οι Τούρκοι είχαν την πρωτοβουλία κινήσεων και η Ελλάδα πελαγοδρομούσε. Την ακριβώς αντίθετη επιλογή είχαν κάνει οι ΗΠΑ 10 έτη πριν, το 1964, όταν η φράση του Γ. Παπανδρέου "αν η Τουρκία διαβεί την πόρτα του φρενοκομείου, η Ελλάς θα την ακολουθήσει" είχε συνοδευτεί και από έμπρακτη ενίσχυση της Κύπρου. Όχι μόνο σε χερσαίες, αλλά και ναυτικές και αεροπορικές δυνάμεις (παρότι οι τεχνικές δυνατότητες των μέσων ήταν κατά πολύ υποδεέστερες εκείνων του 1974…)!!! [4]

Μια άλλη σημαντική παρατήρηση, όχι άσχετη με την γενικότερη στάση των Αμερικανών, είναι η υπερβολική βεβαιότητά τους (όπως διακρίνεται από μαρτυρίες προς τον Παπαχελά, αλλά όχι μόνον) για ελληνική ήττα, σε περίπτωση πολέμου με την Τουρκία.

Δεν μπορώ να καταλάβω από πού προκύπτει αυτή, καθώς τα μετρήσιμα μεγέθη των τότε οπλοστασίων των δύο χωρών δεν συνηγορούν σε μια τέτοια άποψη, εύκολης επικρατήσεως των Τούρκων, ειδικότερα από την στιγμή που είχαν επικεντρωθεί στον νότο τους και δεν είχαν το ειδικό βάρος να διεξαγάγουν παράλληλες επιχειρήσεις (και μάλιστα αμφίβιες, εξ ορισμού ιδιαιτέρας δυσκολίας) σε πολλαπλά μέτωπα (το δόγμα των "2,5 πολέμων" υπήρξε μεταγενέστερο, αν και αμφιβάλλω αν απέκτησε ποτέ πρακτική ισχύ, πέρα από θεωρητική επιδίωξη).

Δύο ερμηνείες σκέπτομαι:

(α) Είτε οι Αμερικανοί είχαν διαπιστώσει έντονα διαλυτικά φαινόμενα στο εσωτερικό των ενόπλων μας δυνάμεων, εξ αιτίας των αλλεπαλλήλων συνωμοτικών δράσεων.

(β) Είτε προέβαιναν σε τέτοιες εκτιμήσεις με έμφαση, για να μας αποθαρρύνουν από την - καταστροφική γι' αυτούς - κλιμάκωση (στο ίδιο πνεύμα, κυκλοφορούσαν και οι φήμες για τον "από βορρά κίνδυνο").

Συμπερασματικώς, κατά την εκτίμησή μου, την "φιλοτουρκική" στάση των Αμερικανών προεκάλεσε η "ανθελληνική" στάση των ιδίων των Ελλήνων, που έδειξαν ανίκανοι να κατανοήσουν και να υπερασπίσουν τα δικά τους συμφέροντα. 

 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΣΧΟΛΙΑ

[1] 

Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε πως, για την μακροσκοπική θεώρηση των ΗΠΑ, Ελλάδα και Τουρκία αποτελούν έναν ενιαίο γεωπολιτικό χώρο, τον οποίο πρέπει να ελέγξουν. Δεν είναι τυχαία, άλλωστε, η ταυτόχρονη ένταξη των δύο χωρών στο ΝΑΤΟ, το 1952.

Υπ' αυτήν την έννοια, είναι λογικό να τους απασχολεί ελαχίστως η εσωτερική διαίρεση αυτής της περιοχής και μόνο στον βαθμό που οι διενέξεις Ελλάδος-Τουρκίας θα μπορούσαν να διαταράξουν την ενότητα και τον καθολικό "δυτικό" προσανατολισμό της.

Για να κάνω πιο παραστατική την θέση αυτήν των ΗΠΑ, θα την παρομοίαζα με το μηδαμινό ενδιαφέρον που θα επεδείκνυε, κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, ένας αυτοκράτορας της Κωνσταντινουπόλεως για τις έριδες δύο τοπαρχών παρά τω Δουνάβει, αρκεί να τελούσαν αμφότεροι υπό την επιρροή του!

[2]

Το υπόμνημα Boyatt (09/08/1974) είναι ενδεικτικό ως προς την ασυνεννοησία μεταξύ των αμερικανικών υπηρεσιών, που οδήγησε σε αποτυχία της επικοινωνίας τους με τον Ιωαννίδη:

• Στις 17/5 το υπουργείο εξωτερικών των ΗΠΑ ζητά να αναληφθεί δράση για να αναστείλει ο Ιωαννίδης τα σχέδιά του για την Κύπρο.
• Την επαφή με τον Ιωαννίδη πραγματοποιεί κλιμάκιο της CIA.
• Στις 14/7 (μη κατονομαζόμενος) πράκτορας της CIA ενημερώνει ότι ο Ιωαννίδης ΔΕΝ θα επέμβει στην Κύπρο!

Τρία τινά συμβαίνουν:

1. Είτε οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών στην Ελλάδα επέδειξαν παροιμιώδη ανικανότητα.
2. Είτε ο Ιωαννίδης είχε καταστεί ανεξέλεγκτος και κατόρθωσε να παραπλανήσει τους συνδέσμους του.
3. Είτε αυτός που προσέγγισε τον Ιωαννίδη εκ μέρους της CIA μετέφερε άλλο μήνυμα από εκείνο που επιθυμούσε η κυβέρνησή του (ή διπλό, όπως συνέβη με την περίπτωση Αβρακώτου στον Παπαδόπουλο για τον Α. Παπανδρέου).

Η ομαδική παραίτηση των τριών κορυφαίων αξιωματούχων του ελληνικού υπουργείου εξωτερικών (υπουργός Σπ. Τετενές, γεν. διευθυντής Ιω. Τζούνης και γεν. γραμματέας Α. Βλάχος) στις 4/7, λόγω Κύπρου, συντείνει στο ότι ο Ιωαννίδης δεν έκρυβε τις προθέσεις του, άρα δύσκολο αυτές να διέλαθαν της προσοχής των Αμερικανών, κάτι που καθιστά το 3ο ενδεχόμενο μάλλον πιθανότερο.

[ Ειρήσθω εν παρόδω, πως δεδομένου ότι ο Βλάχος υπήρξε στενότατος συνεργάτης του Καραμανλή, δεν θα ήταν άτοπο να υποθέσουμε ότι ο δεύτερος είχε ειδοποιηθεί για τις πιθανές εξελίξεις στην Κύπρο τουλάχιστον ένα 20ήμερο πριν αναλάβει τις τύχες της χώρας. ]

[3] 

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και η παρουσίαση της τουρκικής οπτικής από τον δημοσιογράφο Mehmet Ali Birand, στο βιβλίο του "Απόφαση-Απόβαση".

Εκεί, πέρα από την αναγκαιότητα επεμβάσεως στην Κύπρο, για λόγους διασφαλίσεως ζωτικών συμφερόντων, καταγράφονται πολλές ενστάσεις και επιφυλάξεις για την στρατιωτική επιχείρηση (κυρίως υπό τον φόβο της απώλειας της Α. Θράκης, από πιθανή ελληνική αντίδραση και της εναντιώσεως στις αμερικανικές παραινέσεις), οι οποίες εκάμφθησαν από την επιμονή του Ecevit!…

Οι ανησυχίες των Τούρκων για την Α. Θράκη μόνο αβάσιμες δεν υπήρξαν, αφού η ΧΧΙ τεθωρακισμένη ταξιαρχία είχε λάβει ήδη από τις 20/7 θέσεις μάχης στην περιοχή του Κάραγατς, με στόχο την κατάληψη της Αδριανουπόλεως. Το επιβεβαιώνει ο τότε διοικητής της, Μιχαήλ Οικονομάκος, καταθέτοντας την προσωπική του μαρτυρία στον συλλογικό τόμο "Άγνωστοι Στρατιώτες - Κύπρος".

Μάλιστα η μονάδα παρέμεινε ταγμένη για μάχη μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1974, κατά την αφήγηση του ιδίου, ενώ αναφέρει, επίσης, ότι δέχθηκε αρκετές φορές την "ψυχρολουσία", με διαδοχικές αλληοαναιρούμενες διαταγές του τύπου "Ξεκινήστε"/"Αναμείνατε", όπως συνέβη και με τα αεροπλάνα και τα υποβρύχια!

Εδώ να σημειώσουμε την εξής διαφορά μεταξύ στρατιωτικής δράσεως στο θέατρο της Θράκης και αεροναυτικής σε εκείνο της Κύπρου:

• Μια επιχείρηση στην Α. Θράκη, θα ήταν ευκολότερη από στρατιωτικής απόψεως, αλλά θα παρουσίαζε περισσότερες πολιτικές επιπλοκές, καθότι η σύγκρουση δύο μελών του ΝΑΤΟ θα ήταν απροκάλυπτη.
• Αντιθέτως, ελληνοτουρκική σύγκρουση στην Κύπρο (ουδέτερο έδαφος) θα ήταν ευκολότερα ανεκτή στην "συμμαχία", αλλά παρουσίαζε υψηλότερο βαθμό δυσκολίας για εμάς, λόγω αποστάσεως.

[4]

Την αποφασιστικότητα της ελληνικής πλευράς να υπερασπιστεί πάση θυσία την Κύπρο καταδεικνύουν οι αποστολές των ελικοφόρων αεροσκαφών Τ6 Harvard (περισσότερες λεπτομέρειες σε εργασία των Σ. Δ. Βλάσση και Κ. Παλουλιάν στον συλλογικό τόμο "Άγνωστοι Στρατιώτες - Κύπρος" και σε άρθρο του υποπτεράρχου ε.α. Γ. Δημητρίου στον "Φιλελεύθερο"), των φωτοαναγνωριστικών RF-84F (εκτενέστερη αναφορά σε άρθρο του "DefenceReview") και των ξύλινων πλοιαρίων "Φαέθων" και "Αρίων" (αποκαλυπτικότατη και συγκινητικότατη η μαρτυρία του κυβερνήτη του "Φαέθωνος" Δ. Μητσάτσου στο "Ιστόρημα" και στην εκπομπή "365 Στιγμές").

Η ελληνική στάση του 1964, παρά την πενιχρότητα των υλικών μέσων, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με εκείνη 10 έτη αργότερα, όταν το υλικό ισοζύγιο ήταν καταφανώς υπέρ μας.

 

[ Το κείμενο αποτελεί συρραφή - με κάποιον κατοπινό εμπλουτισμό - σχολίων σε σχετικό άρθρο του Παντελή Σαββίδη, στον ενημερωτικό ιστότοπο ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ, στις 20/11/2024. ]