Συνωμοσιολογία, δοκησισοφία και βλακεία

Η απροσδόκητη εμφάνιση και εξάπλωση του κορωνοϊού SARS-CoV-19 εκτός από τις επιπτώσεις στην δημόσια υγεία είχε και πλήθος παραπλεύρων συνεπειών, με την εμφάνιση κινημάτων συνωμοσιολογίας, αμφισβητήσεως της Επιστήμης και αντιστάσεως στις κρατικές αποφάσεις επιβολής περιοριστικών μέτρων.

Εν συνεχεία, παραθέτω, συγκεντρωμένες σε ενιαίο κείμενο, κάποιες απόψεις για τα συμβαίνοντα, τις οποίες εξέφρασα τους τελευταίους τρεις μήνες, επικαλούμενος την απλή λογική, άνευ της παραμικρής εμπλοκής αυστηρών ιατρικών και βιολογικών εννοιών, για τις οποίες άλλωστε έχω πλήρη άγνοια.

Α. Γενικά για τις θεωρίες συνωμοσίας

Εν γένει, διάκειμαι αρνητικώς ως προς τις όποιες θεωρίες συνωμοσίας, για τους εξής βασικούς λόγους:

1. Εκτιμώ σχεδόν αδύνατο να εκπονήσει μία οποιαδήποτε ομάδα ανθρώπων (όσο ισχυρή και να είναι) ένα μυστικό σχέδιο και να ακολουθηθεί απαρεγκλίτως σε ολόκληρο τον κόσμο. Σκεφθείτε ότι σε ομάδες των 5-10, στην εργασιακή μας καθημερινότητα (και για πολύ απλούστερα έργα) άλλα σχεδιάζουμε και αλλού καταλήγουμε! Τάσσομαι με την εξέλιξη των θετικών επιστημών, που αντικατέστησαν την αιτιοκρατία (αίτιο-αποτέλεσμα) με χαοτικές θεωρίες (και ο κόσμος μας είναι χαοτικός).
2. Η ισχύς (κάθε είδους, οικονομική, πολιτική, στρατιωτική, επικοινωνιακή) δεν είναι συγκεντρωμένη, αλλά κατανεμημένη σε πολλές ομάδες, με αντικρουόμενα συμφέροντα. Κάθε δράση μίας ομάδος, εξισορροπείται από αντίδραση άλλης.
3. Ένα σχέδιο συνωμοσίας, που στοχεύει σε παγκόσμια εφαρμογή, αναμένεται πολύπλοκο και θα απαιτεί εμπλοκή πολλών ανθρώπων. Όσο πιο μεγαλεπήβολο το σχέδιο, τόσο περισσότεροι οι εμπλεκόμενοι, άρα και μεγαλύτερη η πιθανότητα διαρροής στοιχείων [1]. 
4. Ελλείψει επαρκών αποδείξεων (σημείο #3), ακολουθώ την αρχή του ξυραφιού του Occam [2]. Επιλέγω την απλούστερη λογική εξήγηση, ως αυτήν με τις περισσότερες πιθανότητες να ισχύει.

Κρίσιμο στοιχείο, επίσης, στην ανάλυση μίας θεωρίας είναι ο ακριβής προσδιορισμός και η διάκριση αιτίου και αιτιατού (αποτελέσματος). Το ότι κάποιος θα εκμεταλλευτεί μία ευκαιριακή κατάσταση, επειδή ήταν καλύτερα προετοιμασμένος ή τυχερός, δεν συνεπάγεται ότι την είχε επιδιώξει ή σχεδιάσει εκ των προτέρων. Και συναφές σύνηθες σφάλμα λογικής αποτελεί η ερμηνεία χρονικώς επαλλήλων γεγονότων ως συνδεδεμένων με αιτιολογική σχέση.

Κλασικό παράδειγμα είναι η λειτουργία της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Συνηθίζεται να αποδίδεται κάθε πολιτική αλλαγή που γίνεται στον ("δυτικό", τουλάχιστον) κόσμο στους Αμερικανούς, που κίνησαν τα νήματα του παρασκηνίου. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν δεκάδες ιδιωτικά ινστιτούτα (think-tanks και άλλοι φορείς), συνεργαζόμενα με κρατικές υπηρεσίες, που εκπονούν εναλλακτικά σενάρια για τις περιοχές ενδιαφέροντος του πλανήτη, με προβολή σε μεγάλο βάθος χρόνου. Όπως υπάρχουν χάρτες που δείχνουν την Δ. Θράκη ανεξάρτητη, έτσι υπάρχουν και χάρτες με την Τουρκία διαμελισμένη. Οι συνωμοσιολόγοι κάθε χώρας, στην διαρροή κάποιου τέτοιου εγγράφου, ωρύονται κατά των Αμερικανών, που τους επιβουλεύονται. Αλλά δεν συνιστούν αυτοί οι χάρτες επιδίωξη των ΗΠΑ, παρά μελέτη ενός πιθανού μελλοντικού ενδεχομένου, για το οποίο δεν θέλουν να βρεθούν απροετοίμαστες.

Όσον αφορά την Επιστήμη, κανείς επιστήμων δεν είναι σε θέση να προγνώσει την ακριβή αξιοποίηση μιας ανακαλύψεώς του, στο μέλλον. Να αναφερθώ στην πυρηνική ενέργεια, στον Nash, που οι θεωρίες του βρήκαν εφαρμογή στην οικονομία, χωρίς ο ίδιος να έχει τέτοια πρόθεση, στο Internet που προέκυψε από την ανάγκη της NORAD για ταχύτερη απόκριση του συστήματος αεράμυνας;

Ο κόσμος μας είναι χαοτικός και εξελίσσεται ολοένα ταχύτερα. Η προσαρμογή των ειδών, που μελέτησε ο Δαρβίνος, χρειαζόταν γενεές ολόκληρες, τώρα ένας άνθρωπος στην ζωή του απαιτείται να προσαρμοσθεί σε απρόσμενες συνθήκες, πολλές φορές.

Στο πλαίσιο αυτό, πώς μπορεί να υπάρξει κάποιος μακροχρόνιος, κεντρικός, σχεδιασμός, που προϋποθέτει μια συνωμοσία;  

Και για να γίνω πιο εριστικός, ποιός μας επέβαλε το facebook και ποιός μας υποχρέωσε να προβάλλουμε εκεί κάθε πτυχή του ιδιωτικού μας βίου; Κάποιο αόρατο χέρι, ή η περιέργειά μας και τα πάθη μας;

Για να μην παρεξηγηθώ, δεν υπαινίσσομαι ότι ο κόσμος μας είναι αγγελικός και ότι δεν υπάρχουν κυριαρχομανείς. Αμφισβητώ, όμως, τις υπερβολικές δυνατότητες που αποδίδουμε στους "κακούς" να επιβάλλουν την θέλησή τους, με περισσή ευκολία. Αντιφάσκουμε, ωστόσο, όταν θεωρούμε ότι εμείς οι απλοί χρήστες του facebook, καθισμένοι σε μια καφετέρια, αποκωδικοποιούμε ακόπως τα σχέδια που εξύφαιναν επί χρόνια, με μυστικότητα, "σκοτεινοί εγκέφαλοι"!

 

Β. Η συνωμοσιολογική προσέγγιση του κορωνοϊού

Για τον ιατρικό κόσμο, ο κορωνοϊός δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Από γενικές συζητήσεις με βιολόγους και γιατρούς, του περιβάλλοντός μου, θυμάμαι αναφορές τουλάχιστον 4-5 χρόνια πριν πως στο σύντομο, σχετικώς, μέλλον οι ιοί θα είναι το κυριότερο αίτιο θανάτου και ο καρκίνος θα μοιάζει με... παιδική ασθένεια [3]. Ίσως ο κορωνοϊός να προέκυψε αίφνης και πιο γρήγορα από το αναμενόμενο, ίσως να μην εκτιμήθηκε εγκαίρως η απειλή του (λόγω της κινεζικής μυστικοπάθειας), πάντως δεν ήταν κάτι αφύσικο και εξωπραγματικό.

Το ότι κάποιοι θα προσπαθήσουν να τον εκμεταλλευθούν, στο πολιτικό ή οικονομικό πεδίο είναι επίσης δεδομένο. Είναι η δαρβινική προσαρμογή. Ο κορωνοϊός θέτει μία καινούρια πραγματικότητα και θα επιβιώσουν (μεταφορικώς και κυριολεκτικώς) όσοι προσαρμοσθούν γρηγορότερα στις νέες συνθήκες. Όπως κάποτε οι μηχανές εξετόπισαν τους παραδοσιακούς τεχνίτες. Το αν η νέα πραγματικότητα θα είναι καλύτερη ή χειρότερη θα φανεί όταν παρέλθει η μεταβατική περίοδος και φθάσουμε στο νέο σημείο ισορροπίας. 

Δεν μπορώ να αποδεχθώ, όμως, ότι η μετάβαση αυτήν ήταν μελετημένη και προσχεδιασμένη, από την στιγμή που οικονομικοί κολοσσοί πλήττονται ραγδαίως. Αν υπήρχε κάποιο "σκοτεινό σχέδιο", θα το αποδέχονταν τόσο εύκολα οι "7 αδελφές", ή ο κλάδος της αυτοκινητοβιομηχανίας και της αεροπορίας/αεροναυπηγικής;

Αλλά ας αναλύσουμε την επικρατούσα κατάσταση επί μέρους:

1. Ύπαρξη και προέλευση του ιού. 
• Η ύπαρξη δεν νομίζω ότι αμφισβητείται. 
• Το αν η προέλευση του είναι φυσική ή τεχνητή δεν νομίζω ότι έχει ιδιαίτερη σημασία.
• Σημασία έχει αν η διάδοσή του ήταν σκόπιμη ή τυχαία. Σ' αυτό το ερώτημα θα επικαλεστώ ένα παλιό αστυνομικό ρητό: "Αναζήτει τον ένοχον μεταξύ των ωφελουμένων εκ του εγκλήματος". Μπορεί κάποιος να αποδείξει ποιός και πώς ωφελείται από την πανδημία; Εγώ πλήγματα βλέπω παντού. Στην αρχή μάς έλεγαν οι "παντογνώστες" ότι τον ιό τον κατασκεύασαν οι ΗΠΑ για να πλήξουν την Κίνα, σε μερικούς μήνες οι ίδιοι αντέστρεψαν θύτη και θύμα! Εκτός και αν πιστέψουμε ότι υπάρχει μια... "αόρατος αρχή", που κινεί τα νήματα στο παγκόσμιο παρασκήνιο... 
• Οπότε, ελλείψει πειστικού αντιλόγου, δέχομαι ότι η εμφάνιση του ιού ήταν τυχαία.
2. Η απειλή που εκφράζει ο ιός για την δημόσια υγεία.
• Θα επιμείνω ότι είναι νωρίς να εκφέρουμε ασφαλή άποψη, λόγω ανεπάρκειας στοιχείων.
• Αλλά είναι λάθος να εξετάζουμε ως μονοσήμαντη απειλή την θνητότητα. Η πραγματική απειλή εκφράζεται ιδανικότερα από το γινόμενο "θνητότητα Χ μεταδοτικότητα". 
• Ακόμη και αν η θνητότητα είναι μηδενική, αλλά η νόσος έχει άλλες σοβαρές συνέπειες/παρενέργειες, δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε.
  
3. Η καταλληλότητα των μέτρων αντιμετωπίσεως.
• Ελλείψει εμβολίου, ο περιορισμός ήταν μονόδρομος. 
• Ακόμη και αν εκ των υστέρων αποδειχθεί υπερβολικός, πρέπει να κριθεί με βάση τα δεδομένα που υπήρχαν διαθέσιμα την στιγμή λήψεως των αποφάσεων. 
• Προτιμώ την υπερεκτίμηση ενός κινδύνου, παρά την υποεκτίμηση και την αδιαφορία.
• Ειδικότερα για την Ελλάδα, κι εγώ έχω θεωρήσει πολλά μέτρα άσκοπα και υπερβολικά (για παράδειγμα, γιατί να απαγορεύεται να πεζοπορήσει κάποιος σε ερημικό φυσικό περιβάλλον;) και μάλιστα παρέβην αρκετές φορές το γράμμα του νόμου (όχι, όμως, το πνεύμα του).
• Όταν, όμως, σε μια απείθαρχη κοινωνία, όπως η ελληνική, κυριαρχεί ο ατομισμός και η έλλειψη αισθήματος ευθύνης (ατομικής και κοινωνικής), δεν υπάρχει άλλος τρόπος για την καταπολέμηση της απειλής από την αυστηρό έλεγχο και την επιβολή. 
• Στα πλαίσια αυτά, δεν ήταν εντελώς αδικαιολόγητες επικοινωνιακές υπερβολές που καλλιεργούσαν πανικό [4].
  
• Μακάρι να ίσχυε αυτό που έγραψε ο Harari για την "αστυνομία του σαπουνιού", αλλά με ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό Ελλήνων να ασπάζονται θεωρίες συνωμοσίας, πόσο αποτελεσματικό θα ήταν να αρκεστούμε στο φιλότιμο του καθενός για ατομική υγιεινή; 
• Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι τα αυστηρά μέτρα τροφοδοτούνται σε μεγάλο βαθμό από τους ίδιους τους αντιρρησίες! Όσο πιο αυτοπειθαρχική είναι μια κοινωνία, τόσο λιγότερα μέτρα, επιβαλλόμενα άνωθεν, χρειάζεται [5].
  

Η αυθαίρετη συσχέτιση των τριών διαφορετικών επιπέδων της πανδημικής κρίσεως είναι εκείνη που τρέφει τα διάφορα σενάρια συνωμοσιών.

Γ. Παράγοντες που ευνοούν την έξαρση της συνωμοσιολογίας

Πού μπορεί να οφείλεται η ευρεία απήχηση που συναντούν οι θεωρίες συνωμοσίας στην εποχή του κορωνοϊού και η επάλληλη αυθάδεια για απλοϊκές ερμηνείες σε πολύπλοκα επιστημονικά και εξειδικευμένα ζητήματα;

Προφανώς, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει μονοσήμαντη απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα, αλλά θα επιχειρήσω να θίξω κάποιες παραμέτρους που άπτονται της ερμηνείας του, για περαιτέρω προβληματισμό.

Γ1. Ευπείθεια/Ακρισία σε εξωτερικές επιρροές διαμορφώσεως γνώμης

Είθισται πολλοί οπαδοί θεωριών συνωμοσίας (και εν προκειμένω επιφυλακτικοί έναντι του κορωνοϊού) να αποδίδουν - συλλήβδην - τον χαρακτηρισμό "πρόβατα" σε όσους δεν συμμερίζονται τις απόψεις τους. 

Στο ίδιο πνεύμα, όλο και περισσότερο ακούω τελευταίως για το "σύστημα" και την "αντισυστημική πάλη". Αφήνω κατά μέρους την επισήμανση ότι δεν υπάρχει σαφής ορισμός αυτών των όρων, αλλά ο καθένας εννοεί με αυτούς ό,τι θέλει, ή ό,τι τον συμφέρει να εννοήσει. Έχω να πω μόνο το εξής. Η πραγματική ελευθερία σκέψεως δεν καθορίζεται από ετικέτες αλλά από την λογική και την διαρκή πνευματική εγρήγορση. Όσο πνευματικώς υπόδουλος μπορεί να θεωρηθεί κάποιος που ακολουθεί τις επιταγές του "συστήματος", αλλά τόσο εγκλωβισμένος με παρωπίδες είναι εκείνος που ακρίτως ακολουθεί τον αντίθετο δρόμο, μόνο και μόνο για να προβληθεί ως "αντισυστημικός". Αν η σκέψη μας καταλήξει να διαμορφώνεται από ετικέτες, τότε - μάλλον - δεν είναι ελεύθερη...

Για να συνωμοσιολογήσω κι εγώ, όμως, μήπως οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα είδος μυήσεως σε κατευθυνόμενο, απλοϊκό τρόπο σκέψεως, που θα δημιουργεί πειθήνια "πρόβατα"; 

Η "προβατοποίηση" (ή καλύτερα η αγελαία νοοτροπία) δεν είναι ίδιον της εποχής μας και σίγουρα εξυπηρετεί πολλές καταστάσεις, διαχρονικώς [6]. Ούτε είναι αποκλειστικό γνώρισμα συγκεκριμένων θεωριών ή πεποιθήσεων, αλλά "πρόβατα" μπορεί να συναντήσει κανείς σε οπαδούς κάθε αντιλήψεως και σε κάθε εποχή.

Το θέμα είναι να καταπολεμηθεί η παραγωγή "προβάτων", που - κατά την γνώμη μου - οφείλεται στην (έμφυτη;) απέχθεια προς την συστηματική (αλλά κοπιαστική) έρευνα. Εκεί καταλήγουν, μάλλον, όσοι αρκούνται ακόπως στην έτοιμη γνώση, όσοι στιγματίζονται από τον Θουκυδίδη, ακόμη, πως αποφεύγουν την αναζήτηση της αλήθειας, προτιμώντας έτοιμα ερμηνευτικά σχήματα [7].

Αυτή η "νόσος", λοιπόν, φαίνεται συμφυής με την ανθρώπινη φύση. Κάποιοι θα προσπαθήσουν να την καλλιεργήσουν και να την εκμεταλλευθούν, κάποιοι να την καταπολεμήσουν. Τα μέσα παραγωγής "προβάτων" διαφοροποιούνται, μόνον, από εποχή σε εποχή. Κάποτε "πρόβατα" δημιουργούσε ο μάγος της φυλής, παλαιότερα ο κομματάρχης, τώρα το διαδίκτυο (το οποίο είναι ταυτοχρόνως θησαυρός γνώσεων και "σκουπιδότοπος"). Μόνα αντίδοτα η παιδεία και η αξιοκρατία. Συνάμα και δύσκολα, δυστυχώς...

Γ2. Δοκησισοφία

Δεν αποτελεί μόνον ποιοτική εκτίμηση, αλλά έχει επαληθευθεί και πειραματικώς! Έχει καταγραφεί στην επιστήμη της ψυχολογίας ένα ιδιαιτέρως ενδιαφέρον φαινόμενο, ονόματι Dunning-Kruger (προς τιμήν των ερευνητών που κατέληξαν σ' αυτό). Οι δύο αυτοί επιστήμονες εντόπισαν σε μελέτες τους, πως άνθρωποι με πλήρη άγνοια για κάποιο αντικείμενο είχαν υπερβολική αυτοπεποίθηση για τις γνώσεις τους. Τα ευρήματά τους απεικονίσθηκαν σε ένα ποιοτικό διάγραμμα, όπου η αυτοπεποίθηση συναρτάται με την πραγματική γνώση.

Μήπως οι συνωμοσιολόγοι βρίσκονται συνήθως στην περιοχή αριστερά του "Mt. Stupid peak"; Προσοχή, δεν εστιάζουμε στις συνολικές γνώσεις και ικανότητες κάποιου, αλλά σε διαφορετικό πεδίο, κάθε φορά. Για παράδειγμα, ένας ικανός μηχανικός μπορεί να τοποθετείται στο "Plateau of sustainability", ως προς το δικό του γνωστικό αντικείμενο, αλλά δεν αποκλείεται να βρίσκεται αριστερά του "Mt. Stupid peak", ως προς ένα ζήτημα ιατρικής επιστήμης.

Και ίσως ελλοχεύει ο κίνδυνος, η αυτοπεποίθηση που πηγάζει από πραγματική γνώση σε ένα πεδίο να επεκτείνεται και σε άλλα. Οπότε, μπορεί να είναι ευκολότερο/συνηθέστερο για κάποιον να τοποθετείται στα δύο άκρα του γραφήματος, για διαφορετικά επιστημονικά πεδία, ενώ κάποιος με μέτριες γνώσεις παντού, μένει εγκλωβισμένος μεταξύ "Valley of despair" και "Slope of enlightment" (δικές μου εικασίες αυτές).

Γ3. Γνωσιακό χάσμα

Εξ ίσου πρέπει να μας προβληματίσει και το διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ Επιστήμης και γενικών γνώσεων, λόγω των αυξανομένων πεδίων εξειδικεύσεως της πρώτης, που δεν είναι ευκόλως και σε επαρκές βάθος κατανοητά από την πλειονότητα των ανθρώπων [8]. 

Και - ευτυχώς ή δυστυχώς - η Επιστήμη δεν είναι δημοκρατική, ώστε να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις των πολλών, έχει τους δικούς της νόμους και κανόνες, άλλως το αποτέλεσμα των μαθηματικών πράξεων θα προέκυπτε με... ψηφοφορία στο facebook!!!

Όμως, αυτή η γνωσιακή απόσταση οδηγεί σε επί της ουσίας άγνοια κι εκείνη με την σειρά της στον φόβο. Και ο φόβος καθυποτάσσει την σκέψη και την οδηγεί σε περίεργες ατραπούς...

Γ4. Βλακεία

Δεν είναι δυνατόν να αποσυσχετισθεί η άκρατη συνωμοσιολογία από την ανθρώπινη βλακεία. Και όσο και αν ξενίζει, υπάρχουν αξιομνημόνευτες πραγματείες για αυτήν και την επίδρασή της στις κοινωνίες!

Η πρώτη, που έχω υπ' όψιν μου, είναι το κλασικό σύγγραμα του Ευαγγέλου Λεμπέση, "Η τεράστια κοινωνική σημασία των βλακών εν τω συγχρόνω βίω", του 1941.

Η δεύτερη είναι ένα κείμενο του Ιταλού Carlo Cipolla, του 1976, που τιτλοφορείται "Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας".

Από αυτό, σταχυολογώ μόνο τους "νόμους", χωρίς την περαιτέρω ανάλυσή τους.

1. Πάντα και νομοτελειακά όλοι υποτιμούν τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν στην κοινωνία.
2. Η πιθανότητα να είναι ηλίθιο ένα συγκεκριμένο άτομο είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό αυτού του ατόμου.
3. Ηλίθιος ονομάζεται το άτομο που οι πράξεις του προκαλούν ζημίες σε ένα άλλο άτομο ή σε μία ομάδα ατόμων, χωρίς το ίδιο να αποκομίζει κέρδη, ενώ πιθανά να υφίσταται ακόμη και ζημίες. [ο "νόμος" αυτός χαρακτηρίζεται και "χρυσός"]
4. Οι μη ηλίθιοι άνθρωποι πάντα υποτιμούν την καταστροφική ισχύ των ηλίθιων ατόμων. Συγκεκριμένα, οι μη ηλίθιοι άνθρωποι συνέχεια παραβλέπουν πως η συναναστροφή και/ή ο συγχρωτισμός με ηλίθια άτομα απαρέγκλιτα αποδεικνύεται μοιραίο λάθος, ανεξάρτητα από την χρονική στιγμή, την τοποθεσία και τις συνθήκες.
5. Ο ηλίθιος άνθρωπος είναι το πιο επικίνδυνο είδος ανθρώπου.
   

Το μεγάλο πρόβλημα στην εποχή μας είναι η δυνατότητα που παρέχουν τα ΜΚΔ σε κάθε άνθρωπο (ανεξαρτήτως ευφυίας, καλλιέργειας και γνώσεων) να διαδίδει τις απόψεις του, όποιες και αν είναι αυτές [9].

Δ. Ειδικότερες παρατηρήσεις

Δ1. Αμφισβήτηση

Πολλοί εκ των καχυπόπτων για τον κορωνοϊό επικαλούνται τον Διαφωτισμό και την αμφισβήτηση ως θεμελιώδες συστατικό της επιστημονικής μεθόδου και προόδου. Παραβλέπουν, ωστόσο, ότι ο Διαφωτισμός αμφισβήτησε αυθαίρετα θρησκευτικά δόγματα, κάνοντας χρήση του "ορθού λόγου". 

Επομένως, όσοι ενιστάμεθα στις θεωρίες συνωμοσίας, δεν αντιδρούμε στην αμφισβήτηση καθ' εαυτή (που είναι η βάση κάθε επιστήμης), αλλά στην απουσία στερεών επιχειρημάτων "ορθού λόγου" και στην άκριτη αποδοχή θεσφάτων. 

Αυτή η τάση καταστρατηγήσεως του "ορθού λόγου", χάριν φαντασιώσεων και ασυναρτησιών κάθε... τσαρλατάνου, μας επιστρέφει, ως πολιτισμό, μερικές χιλιάδες χρόνια πριν, όταν η εξήγηση για τον κεραυνό ήταν ο θυμός του Δία και η ερμηνεία του σεισμού ο Εγκέλαδος! Και αυτός είναι μεγαλύτερος κίνδυνος από κάθε θανατηφόρο πανδημία...

Δ2. Λογοκρισία

Τα όρια της ελευθερίας του λόγου είναι ένα ευρύτερο ζήτημα [10] από την τρέχουσα κρίση, πάντως άπτονται και αυτής. Πότε είναι θεμιτό να επεμβαίνει κάποια αρχή για να απαγορεύει διάδοση εμφανώς ψευδών ειδήσεων ή απόψεων που θεωρούνται αντικοινωνικές;

Επί της αρχής είμαι σύμφωνος με τον έλεγχο των δημοσίως εκφερομένων γνωμών. Η δυσχέρεια έγκειται στην εφαρμογή και στην διάκριση μιας απλής γνώμης από μία επικίνδυνη ή παράνομη προτροπή, καθώς και στον περιορισμό της αυθαιρεσίας και της καταχρήσεως των κρατικών οργάνων.

Επί του πρακτέου, θα έλεγα ότι η δημοσίως διατυπωμένη αντίρρηση/ένσταση/επιφύλαξη, όταν περιορίζεται σε προβολή ατομικής πεποιθήσεως δεν πρέπει να απαγορεύεται, όσο ανόητη ή βλαπτική και να είναι. Όταν, όμως, εξελίσσεται σε παρακίνηση παρανομίας τρίτων, καλώς διώκεται. Ένα σχετικό παράδειγμα είναι η στάση έναντι του μέτρου περιορισμού κυκλοφορίας. Η δημόσια κριτική του εντάσσεται στο πλαίσιο της ελευθερίας λόγου, η δημόσια παρότρυνση, όμως, σε καταστρατήγησή του συνιστά παρανομία.

Ευκταίο θα ήταν, βεβαίως, η ευαισθησία που επιδεικνύουν τα κρατικά όργανα για την πάταξη ψευδών ή παρανόμων διαδόσεων που σχετίζονται με τον κορωνοϊό να μην περιοριστεί εκεί. Ακατανόητη παραμένει η μη (παραδειγματική) δίωξη διαδικτυακών ΜΜΕ για επικίνδυνη διασπορά αναληθών ειδήσεων (δήθεν εκκένωση Καστανιών και δήθεν καταπάτηση συνοριακής γραμμής από Τούρκους στρατιώτες), κατά την κρίση του περασμένου Μαρτίου, στον Έβρο.

Ε. Επίλογος

Αναντιλέκτως, η πανδημία του κορωνοϊού μετέβαλε άρδην πολλές συνήθειες της καθημερινότητός μας, μερικές εκ των οποίων διαφαίνεται ότι θα παραμείνουν μονίμως στην νέα κατάσταση.

Παρά ταύτα, φρονώ ότι στο χαοτικό και ταχέως μεταβαλλόμενο (εξ αιτίας και της τεχνολογίας) περιβάλλον που ζούμε τέτοιες αλλαγές συνιστούν, μάλλον, μία φυσική εξέλιξη ("τὰ πάντα ῥεῖ", κατά τον Ηράκλειτο).

Τείνουμε, λόγω αδρανείας, να αντιδρούμε στις αλλαγές αυτές (ενίοτε εμμονικώς και εφευρίσκοντας αιτιάσεις που δεν ευσταθούν) και να τις ερμηνεύουμε ως εκ προοιμίου κακόβουλες, αλλά νομίζω ότι απαιτείται απλώς να γίνουμε πιο ευπροσάρμοστοι, για να μην καταντήσουμε αυτοκαταστροφικοί.

Εξ άλλου, κάθε κρίση γεννά και ευκαιρίες. Επί παραδείγματι, η ραγδαία ανάπτυξη ψηφιακών υπηρεσιών του ελληνικού δημοσίου ευνοήθηκε τα μάλα από τους περιορισμούς στις φυσικές μετακινήσεις. Η διάδοση και καθιέρωση της εξ αποστάσεως εργασίας (που κακώς παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα της πανδημικής κρίσεως, καθώς προϋπήρχε, αν και σε μικρότερη έκταση) προσφέρει την δυνατότητα αποσυμφορήσεως των μεγαλουπόλεων και την αποκέντρωση πληθυσμού σε πιο φιλικό και φυσικό περιβάλλον. 

Είμαστε σε θέση να επικεντρωθούμε στην καλύτερη διαμόρφωση του μέλλοντος, βάσει των νέων συνθηκών που προέκυψαν, ή θα παραμείνουμε δέσμιοι (στρεβλών και μη) αντιλήψεών μας από/για το παρελθόν;

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1]

Υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη μελέτη του David Robert Grimes, από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, που προσεγγίζει το ενδεχόμενο μια συνωμοσία να είναι υπαρκτή ως πιθανότητα να διαρρεύσει ένα μυστικό, συναρτήσει του χρόνου και του πλήθους αυτών που το μοιράζονται.

Με βάση τον ακόλουθο πίνακα, από την εν λόγω μελέτη, αν υποθέσουμε ότι ο κορωνοϊός ήταν μια καλοσχεδιασμένη συνωμοσία, στην οποία συμμετείχαν 500 άνθρωποι, βάσει του πιθανοτικού μοντέλου της μελέτης, σε 25 χρόνια θα αποκαλυφθεί η αλήθεια. 

 

[2]

Η αρχή του Occam έχει πολλές εναλλακτικές διατυπώσεις, αλλά ανάλογο αξίωμα είχε διατυπωθεί και από τους Πυθαγορείους, όπως το διασώζει ο Πρόκλος, στο προοίμιο του έργου του "Ὑποτύπωσις ἀστρονομικῶν ὑποθέσεων".

"... τοῖς κλεινοῖς Πυθαγορείοις, ὡς ἐκ τῆς ἱστορίας παρειλήφαμεν, αἱ τῶν ἐκκέντρων καὶ τῶν ἐπικύκλων ὑποθέσεις ἤρεσκον ὡς ἁπλούστεραι τῶν ἄλλων ἁπασῶν - δεῖν γὰρ ἐπ’ ἐκείνων καὶ αὐτὸν παρακελεύεσθαι τὸν Πυθαγόραν ζητεῖν ἐξ ἐλαχίστων καὶ ἁπλουστάτων ὑποθέσεων δεικνύναι τὰ ζητούμενα..."

[3]

Οι προ ετών προειδοποιήσεις του Bill Gates για επερχόμενες πανδημίες είναι πιο σώφρον να αποδοθούν σε έγκαιρη πληροφόρηση και έρευνα, παρά σε συμμετοχή σε προσπάθεια χειραγωγήσεως του πλανήτη!

 

[4]

Η απειθαρχία μας καθιστά δυσκόλως επιτεύξιμη οποιαδήποτε επιβολή μέτρων, όσο αυστηρή και να είναι. Για την ιδιοσυγκρασία μας, δύο είναι οι κινητήριες δυνάμεις μας: το φιλότιμο και ο φόβος. Γι' αυτό και υπήρξαν τόσο επιτυχημένα τα αρχικά περιοριστικά μέτρα, τον Μάρτιο του 2020, διότι το δίδυμο Τσιόδρα-Χαρδαλιά συνδύασε την επίκληση στο συναίσθημα με την πιστευτή (ελέω και του φόβου για το άγνωστο) μεγαλοποίηση του κινδύνου.

 

[5]

Την διαφορετική πρόσληψη των περιοριστικών μέτρων στις δυτικές και ανατολικές (κομφουκιανού πολιτιστικού προτύπου) κοινωνίες επισημαίνει σε άρθρο του ο Γιώργος Καραμπελιάς. 

[6]

Έχει πολύ ενδιαφέρον η προσπάθεια του Πλήθωνος Γεμιστού, τον 15ο αιώνα να δημιουργήσει μία νέα θρησκεία, συγκεράζοντας στοιχεία από υπάρχουσες, ώστε να αποκτήσει η παραπαίουσα Αυτοκρατορία φανατικούς πολεμιστές/υπερασπιστές, αντιστοίχου επιπέδου με τους βαρβάρους του Ισλάμ!!!

[7]

"Οὕτως ἀταλαίπωρος τοῖς πολλοῖς ἡ ζήτησις τῆς ἀληθείας, καὶ ἐπὶ τὰ ἑτοῖμα μᾶλλον τρέπονται." (Α΄ 20.3)

 

[8]

Το φαινόμενο αυτό αναλύεται εκτενέστερα από τον Μύρωνα Ζαχαράκη, σε άρθρο του στο "Αντίφωνο". Προτείνεται ως αντίμετρο η αύξηση παροχής εκλαϊκευμένης επιστημονικής γνώσεως.

[9]

Η ισοπέδωση αυτή που επέφερε η διάδοση των ΜΚΔ αντίκειται στην θεωρία του Γερμανού στρατηγού Kurt von Hammerstein, ο οποίος στην μελέτη του "Truppenführung" (=Διοίκηση στρατευμάτων), για την Wermacht, το 1933, είχε εισηγηθεί την κατηγοριοποίηση και διαφορετική μεταχείριση των αξιωματικών βάσει δύο χαρακτηριστικών: ευφυίας και επιμελείας/προθυμίας.

[10]

Αξίζουν προσοχή οι απόψεις του Ιωάννου Συκουτρή για την ελευθερία της τέχνης και του λόγου, όπως διετυπώθησαν στην πραγματεία του "Η ελληνική αρχαιότης και η μεταπολεμική πνευματική ζωή" (σελ. 189-191 του περιοδικού "Φιλόλογος", τεύχος 120) και σε συνέντευξή του στον Μανώλη Σκουλούδη, για το περιοδικό "Ελληνικά Γράμματα", αντιστοίχως.

Όσο και αν είναι επηρεασμένες από το κλίμα του Μεσοπολέμου, παραμένουν επίκαιρες.