Πολιτειολογία με αφορμή τον Καποδίστρια

Σε σχόλιό του στο FB, ο καθηγητής κ. Αριστείδης Χατζής εκθειάζει τα κοινοβουλευτικά/«φιλελεύθερα» επιτεύγματα της Ελλάδος, κατά τις πρώτες δεκαετίες ζωής του μετεπαναστατικού κράτους. Ωστόσο, αίσθηση προεκάλεσαν οι υποτιμητιικές και ειρωνικές αναφορές του στο πρόσωπο του Καποδίστρια και η αξιολόγησή του ως «δικτάτορα»!

Ας δούμε, όμως, την άποψη ενός σημαντικού συγχρόνου λογίου για αυτά τα «φιλελεύθερα» επιτεύγματα, με επίκεντρο τα γεγονότα του 1843.

«Η εισαγωγή του βασιλευόμενου κοινοβουλευτισμού στη χώρα, και μάλιστα πάνω στην βάση της καθολικής ψηφοφορίας, δεν υπήρξε αναγκαία κι αναπόδραστη απόρροια εσωτερικών διεργασιών, αλλά κατά πρώτο λόγο η απάντηση των Δυτικών Δυνάμεων στην ανυπακοή της οθωνικής κυβέρνησης σε κρίσιμα θέματα εξωτερικής πολιτικής (υποστήριξη αλύτρωτων κτλ.) και συνάμα το μέσο, με το οποίο οι Δυνάμεις αυτές φαντάζονταν ότι στο εξής θα μπορούσαν να ασκήσουν πιο τελεσφόρα την επιρροή τους.»

Τάδε έφη Παναγιώτης Κονδύλης, στην εισαγωγή του στο έργο «Η παρακμή του αστικού πολιτισμού».

Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα, ποιά πρέπει να είναι η υπέρτατη αξία σε μια συντεταγμένη πολιτεία; Το ίδιο το πολίτευμα, με τα εξωτερικά του γνωρίσματα, ή η πρόοδος και ευημερία της Πατρίδος και του Έθνους;

Σε όσους προκρίνουν το δεύτερο, όπως ο υποφαινόμενος, είναι αδιάφορο αν ο Καποδίστριας υπήρξε «φιλελεύθερος», «προοδευτικός», «δικτάτωρ», ή οτιδήποτε άλλο, αλλά εκτιμούν και θαυμάζουν το πρόσωπο, διότι υπήρξε ένας ικανότατος και ανιδιοτελής υπηρέτης του Γένους [*], που όχι απλώς παρουσίασε αξιοζήλευτο έργο, αλλά δημιούργησε κράτος εκ του μηδενός!

Όσοι, όπως – προφανώς – ο κ. Χατζής, εμμένουν στην προτεραιότητα ιδεολογιών και συναφών με αυτές μορφών πολιτεύματος, ως υπέρτατο (αυτο)σκοπό, είναι φυσικό να εστιάζουν σε δευτερεύοντα, επιφανειακά γνωρίσματα του Καποδίστρια, αλλά και της Ιστορίας, γενικότερα.

Μία μελέτη για την καποδιστριακή περίοδο του κ. Κοντογιώργη, που τιτλοφορείται «Το κράτος του Καποδίστρια», είναι αρκούντως διαφωτιστική για τον τρόπο διοικήσεως, τις επιδιώξεις και τις αντιξοότητες που αντιμετώπισε ο Καποδίστριας, κατά την σύντομη θητεία του. Η ανάλυση του κ. Κοντογιώργη είναι εξαιρετική, διότι δεν υποπίτει στο σύνηθες σφάλμα πολλών προβεβλημένων «ιστορικών» να κρίνουν το παρελθόν με μέτρα του παρόντος, αλλά λαμβάνει υπ’ όψιν της, τις συνθήκες της εποχής.

Αλλά ας εξετάσουμε το πολιτειολογικό ζήτημα ευρύτερα, όχι επικεντρωνόμενοι στον Καποδίστρια, παρά μελετώντας κάποιες θέσεις του Αριστοτέλους. Το ζήτημα της αριστοτελικής πολιτικής σκέψεως, δεν μπορεί, φυσικά, να εξαντληθεί σε λίγες γραμμές, αλλά αξίζει η παράθεση κάποιων εμβληματικών αποσπασμάτων, για προβληματισμό.

Στην «Ρητορική» έχουμε μία γενική κατηγοριοποίηση πολιτευμάτων, βάσει του κατέχοντος την εξουσία και του σκοπού («τέλους») τους.

«εἰσὶν δὲ πολιτεῖαι τέτταρες, δημοκρατία, ὀλιγαρχία, ἀριστοκρατία, μοναρχία, ὥστε τὸ μὲν κύριον καὶ τὸ κρῖνον τούτων τι ἂν εἴη μόριον ἢ ὅλον τούτων.
ἔστιν δὲ δημοκρατία μὲν πολιτεία ἐν ᾗ κλήρῳ διανέμονται τὰς ἀρχάς, ὀλιγαρχία δὲ ἐν ᾗ οἱ ἀπὸ τιμημάτων, ἀριστοκρατία δὲ ἐν ᾗ κατὰ τὴν παιδείαν: παιδείαν δὲ λέγω τὴν ὑπὸ τοῦ νόμου κειμένην. οἱ γὰρ ἐμμεμενηκότες ἐν τοῖς νομίμοις ἐν τῇ ἀριστοκρατίᾳ ἄρχουσιν. ἀνάγκη δὲ τούτους φαίνεσθαι ἀρίστους, ὅθεν καὶ τοὔνομα εἴληφεν τοῦτο. μοναρχία δ᾽ ἐστὶν κατὰ τοὔνομα ἐν ᾗ εἷς ἁπάντων κύριός ἐστιν: τούτων δὲ ἡ μὲν κατὰ τάξιν τινὰ βασιλεία, ἡ δ᾽ ἀόριστος τυραννίς.
τὸ δὴ τέλος ἑκάστης πολιτείας οὐ δεῖ λανθάνειν: αἱροῦνται γὰρ τὰ πρὸς τὸ τέλος. ἔστι δὲ δημοκρατίας μὲν τέλος ἐλευθερία, ὀλιγαρχίας δὲ πλοῦτος, ἀριστοκρατίας δὲ τὰ περὶ παιδείαν καὶ τὰ νόμιμα, τυραννίδος δὲ φυλακή.»
[ Ρητορική / Βιβλίο Α΄/ Κεφ. 8 / 3,4,5 ]

Αυτή η διάκριση είναι πιο επιφανειακή, βασισμένη σε εξωτερικά/τυπικά γνωρίσματα μιας πολιτείας.

Στα «Πολιτικά», όμως, ο πανεπιστήμων φιλόσοφος εμβαθύνει περισσότερο και θίγει το ζήτημα της φθοράς των πολιτευμάτων με την διάκριση των τελευταίων σε «ορθά» και «ημαρτημένα (ή παρεκβάσεις)», έχοντας ως κριτήριο το πού αποσκοπούν και πώς λειτουργούν εν τη πράξει.

«... φανερὸν τοίνυν ὡς ὅσαι μὲν πολιτεῖαι τὸ κοινῇ συμφέρον σκοποῦσιν, αὗται μὲν ὀρθαὶ τυγχάνουσιν οὖσαι κατὰ τὸ ἁπλῶς δίκαιον, ὅσαι δὲ τὸ σφέτερον μόνον τῶν ἀρχόντων, ἡμαρτημέναι πᾶσαι καὶ παρεκβάσεις τῶν ὀρθῶν πολιτειῶν: δεσποτικαὶ γάρ, ἡ δὲ πόλις κοινωνία τῶν ἐλευθέρων ἐστίν. ...
... ὅταν μὲν ὁ εἷς ἢ οἱ ὀλίγοι ἢ οἱ πολλοὶ πρὸς τὸ κοινὸν συμφέρον ἄρχωσι, ταύτας μὲν ὀρθὰς ἀναγκαῖον εἶναι τὰς πολιτείας, τὰς δὲ πρὸς τὸ ἴδιον ἢ τοῦ ἑνὸς ἢ τῶν ὀλίγων ἢ τοῦ πλήθους παρεκβάσεις. ...
... καλεῖν δ᾽ εἰώθαμεν τῶν μὲν μοναρχιῶν τὴν πρὸς τὸ κοινὸν ἀποβλέπουσαν συμφέρον βασιλείαν, τὴν δὲ τῶν ὀλίγων μὲν πλειόνων δ᾽ ἑνὸς ἀριστοκρατίαν (ἢ διὰ τὸ τοὺς ἀρίστους ἄρχειν, ἢ διὰ τὸ πρὸς τὸ ἄριστον τῇ πόλει καὶ τοῖς κοινωνοῦσιν αὐτῆς), ὅταν δὲ τὸ πλῆθος πρὸς τὸ κοινὸν πολιτεύηται συμφέρον, καλεῖται τὸ κοινὸν ὄνομα πασῶν τῶν πολιτειῶν, πολιτεία. ...
... παρεκβάσεις δὲ τῶν εἰρημένων τυραννὶς μὲν βασιλείας, ὀλιγαρχία δὲ ἀριστοκρατίας, δημοκρατία δὲ πολιτείας. ἡ μὲν γὰρ τυραννίς ἐστι μοναρχία πρὸς τὸ συμφέρον τὸ τοῦ μοναρχοῦντος, ἡ δ᾽ ὀλιγαρχία πρὸς τὸ τῶν εὐπόρων, ἡ δὲ δημοκρατία πρὸς τὸ συμφέρον τὸ τῶν ἀπόρων: πρὸς δὲ τὸ τῷ κοινῷ λυσιτελοῦν οὐδεμία αὐτῶν.»
[ Πολιτικά / Βιβλίο Γ΄ / 1279α17 - 1279β10 ]

Σε αυτήν του την ανάλυση, ο Αριστοτέλης παρακάμπτει τα φαινομενικά χαρακτηριστικά και υπεισέρχεται στην ουσία. Ότι το πολίτευμα πρέπει να υπηρετεί το σύνολο, το κοινό συμφέρον, ανεξαρτήτως του ποιός νέμεται την εξουσία και όχι να καταντά αυτοσκοπός.

Το αξιομνημόνευτο είναι ότι, για τον Αριστοτέλη, η λέξη «δημοκρατία» έχει αρνητική χροιά (!!!) και δηλώνει την απόκλιση μιας πολιτείας από τον πραγματικό της σκοπό.

Μάλιστα, στο 1285α30 του Γ΄ Βιβλιου των «Πολιτικών», μνημονεύεται και μία άλλη, σπάνια, περίπτωση πολιτεύματος, η αισυμνητεία, η οποία χαρακτηρίζεται ως «αιρετή τυραννία ωρισμένου χρόνου». Πρόκειται για περίπτωση ανάγκης, οι δε Ρωμαίοι εφήρμοζαν κατά κόρον αυτήν την πρακτική (παραχώρηση υπερ-αρμοδιοτήτων σε μεμονωμένα πρόσωπα), είτε σε τοπικό επίπεδο, είτε στην κεντρική διοίκηση, προκειμένου να είναι αποτελεσματικότεροι στην αντιμετώπιση εκτάκτων κινδύνων.

Ωχριά η σύγκριση της ευρύτητος και οξύτητος πνεύματος του Αριστοτέλη με τις σύγχρονες δογματικές κενότητες περί «δημοκρατίας» και «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», που εστιάζουν στο φαίνεσθαι και προσπαθούν να διεγείρουν με επικοινωνιακές/προπαγανδιστικές τακτικές τον όχλο, κάνοντας επίκληση στο συναίσθημα, αντί στην λογική.
 

[*] 

Κάποια τεκμήρια, ενδεικτικά του ήθους του ανδρός και της αυταπαρνήσεώς του προς χάριν του κοινού συμφέροντος.

(α) Επιστολή που απηύθυνε στην Δ΄ Εθνοσυνέλευση, διά της οποίας απορρίπτει την πρόταση για μισθοδότησή του!!!

(β) Ανάλυση κρατικών εσόδων-εξόδων στα πρακτικά της Δ΄ Εθνοσυνελεύσεως (και πιο συγκεκριμένα στην εναρκτήριο ομιλία του Καποδίστρια, σελ. 13).

Από τα 25.618.664 γρόσια εσόδων, για το 1828, τα 1.706.576 (ποσοστό 6,7%) αποτελούν εισφορά του ιδίου του Καποδίστρια, είτε από την προσωπική του περιουσία, είτε από δωρεές φίλων του!

(γ) Το ίδιο άτεγκτος υπήρξε και με τους υπουργούς του, στους οποίους είχε δηλώσει:

«Ελπίζω ότι όσοι εξ υμών συμμετάσχουν εις την Κυβέρνησιν θέλουν γνωρίσει μεθ' εμού ότι εις τας παρούσας περιπτώσεις, όσοι ευρίσκονται εις δημόσια υπουργήματα δεν είναι δυνατόν να λαμβάνουν μισθούς αναλόγως με τον βαθμό του υψηλού υπουργήματός των και με τας εκδουλεύσεις των, αλλ' ότι οι μισθοί ούτοι πρέπει να αναλογούν ακριβώς με τα χρηματικά μέσα, τα οποία έχει η Κυβέρνησις εις την εξουσίαν της.»

Άραγε πόσες ανάλογες πράξεις «φιλελευθέρων» πολιτικών μπορεί να υποδείξει ο κ. Χατζής, στα 200 χρόνια συγχρόνου κρατικού βίου;

 

ΥΓ1: Έχω την αίσθηση ότι ο κ. Χατζής ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για των εξωραϊσμό/ανάδειξη του ρόλου των Άγγλων στην Επανάσταση, παρά για τους ίδιους τους Έλληνες, που συμμετείχαν. Μου προξένησε αρνητική εντύπωση, ότι, στο ερωτηματολόγιο για το 1821, που κυκλοφόρησε τον περασμένο Αύγουστο ο ίδιος, υπήρχε μία ερώτηση «Ποιος ξένος μονάρχης/πολιτικός συνέβαλε περισσότερο στην επιτυχή έκβαση της Επανάστασης;», για την οποία «σωστή» απάντηση θεωρήθηκε ο Κάννινγκ. Διερωτώμαι εάν συνάδει με κάποια επιστημονική μέθοδο αυτή η απόλυτη κατάφαση σε ένα πολυπαραγοντικό ζήτημα διεθνών σχέσεων και συσχετισμών ισχύος…

ΥΓ2: Από τους ιστορικούς της εποχής, που ασχολήθηκαν με το ελληνικό ζήτημα, εκείνος που στέκεται περισσότερο επικριτικός στον Καποδίστρια είναι ο Γόρδων, κατά σύμπτωση Άγγλος…