Υπάρχει ένα μικρό βιβλίο με δυσαναλόγως τεράστιο ενδιαφέρον για το θέμα που πραγματεύεται, το "Έλληνες ή Ρωμιοί;" (αν και διαφωνώ με την ορθογραφία του Ρωμιός, θα προτιμούσα το Ρωμηός, ως προερχόμενο εκ του Ρωμαίος).
Περιέχει την ανταλλαγή απόψεων δύο τιτάνων του πνεύματος, του Κωστή Παλαμά και του Νικολάου Πολίτη, για το αντιπροσωπευτικότερο εθνωνύμιο, που προέκυψε από την διαμάχη περί το έργο του Αργύρη Εφταλιώτη, "Ιστορία της Ρωμιοσύνης" και την τιτλοφόρησή του.
Η βασική μου ένσταση έγκειται στην αντιδιαστολή των όρων, θα προτιμούσα την σύνθεσή τους: Έλληνες και Ρωμηοί!
Καταλήγω στην σύνθεση, διότι ο προσδιορισμός Ρωμηός είναι υποσύνολο του Έλλην στην διάσταση του χρόνου (υπερίσχυε σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο), αλλά υπερσύνολο στην διάσταση των χώρου (χαρακτήριζε ευρυτέρους πληθυσμούς, από εκείνους του στενού ελλαδικού χώρου και είχε αυτοκρατορική αίγλη).
Μάλιστα, ο Stephen Runciman, στο μνημειώδες έργο του "Η Μεγάλη Εκκλησία εν αιχμαλωσία", επικαλείται ως αιτία της συρρικνώσεως της Α. Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μια "εθνικιστική" αντίληψη των λογίων της Κωνσταντινουπόλεως, που έδιναν μεγαλύτερη σημασία σε αυστηρά κριτήρια ελληνικής καταγωγής, αποξενώνοντας λοιπούς πληθυσμούς του Αίμου και προκαλώντας μια αντιπάθεια σε αυτούς, έναντι των Ελλήνων.
Συν τοις άλλοις, ως άνθρωπος που αδιαφορώ για τους τίτλους, αναζητώντας την ουσία, θα στεκόμουν περισσότερο στο περιεχόμενο των εθνωνυμίων. Εφ' όσον αυτά εκφράζουν - σε διαφορετικές περιόδους - κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ιδίου έθνους, τα αποδέχομαι αμφότερα. Εξ άλλου, σε ένα ακραίο αντιπαράδειγμα, το ότι ο Όμηρος δεν χρησιμοποιεί τον όρο Έλλην στα έπη του, δεν μας αποτρέπει από τα να ταυτιζόμαστε με τους ήρωές τους και να τους θεωρούμε προγόνους μας. Ή πώς να απορρίψουμε την εκπληκτική ρήση των Ποντίων: "η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο";
Επανερχόμενος στην διαφωνία Παλαμά-Πολίτη, εκτιμώ πως ο πρώτος έχει δίκαιο ως προς το καλλιτεχνικό σκέλος (πιο εύηχος και συναισθηματικός ο τίτλος με την "Ρωμιοσύνη") και ως προς το δικαίωμα του συγγραφέα να χρησιμοποιήσει ακατακρίτως τον όρο αυτόν. Αλλά, μάλλον υπερβάλλει, όταν προσπαθεί να αποδείξει ότι είναι ορθότερος και στο ιστορικό πεδίο. Εκεί δικαιώνεται η επιχειρηματολογία του δευτέρου.
Κάτω από την πραγματολογική επιφάνεια, ωστόσο, νομίζω πως υπεισέρχεται και μια άλλη διάσταση: το γλωσσικό ζήτημα. Ο Παλαμάς, ως δημοτικιστής, υπερασπίζεται έναν όρο που είχε ευρεία απήχηση στο λαϊκό αίσθημα, ενώ το κείμενο Πολίτη διακρίνεται από την λόγια αντίληψη της εποχής.
Ενδεχομένως να υποκρύπτεται και μια ευρύτερη αντιγνωμία μεταξύ της κυρίαρχης σε λογίους κύκλους κοραϊκής αντιλήψεως, που απέρριπτε το "βυζαντινό" παρελθόν μας και υποτιμούσε κάθε έκφανση λαϊκού πολιτισμού και του κινήματος των "ρομαντικών εθνικιστών" (Παλαμάς, Βαλαωρίτης, Δραγούμης, Γιαννόπουλος, κ.α.), που προσπαθούσαν να αναδείξουν τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και να καταπολεμήσουν το αίσθημα μειονεξίας των Ελλήνων/Ρωμηών έναντι των λοιπών Ευρωπαίων.
Τα προαναφερθέντα αυτά υπόβαθρα της διαφωνίας νομίζω πως οδηγούν στις υπερβολές, ένθεν κακείθεν. Κατά τα λοιπά, όμως, ουδείς φαίνεται να απορρίπτει τον έτερο προσδιορισμό: και ο Παλαμάς έχει χρησιμοποιήσει κατά κόρον το όνομα Έλλην στα κείμενά του και ο Πολίτης, ως διακεκριμένος λαογράφος δεν κατακρίνει την χρήση του Ρωμηός.
Άρα, εν τοις πράγμασι, επανερχόμαστε στην σύνθεση.
Τέλος, υποβόσκει και μια γεωπολιτική οπτική στο ζήτημα της ονομασίας μας (χωρίς να υπονοώ ότι οι Παλαμάς και Πολίτης εξέφραζαν πολιτικές σκοπιμότητες). Η απόρριψη του Ρωμηός και η υπερπροβολή του Έλλην συνεβάδιζε με τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων (κυρίως των "δυτικών"), που επιθυμούσαν ένα ελεγχόμενο κράτος-μουσείο, περί την Αθήνα, και όχι την αναβίωση μιας ελληνικής αυτοκρατορίας, υπό τον έλεγχο του - τότε - κραταιού (αλλά διάσπαρτου) ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου της Ανατολής. Σχετική αναφορά στην σημειολογική δύναμη των συμβόλων στην διπλωματία κάνει ο Σπ. Τρικούπης στην ιστορία του (περισσότερα επ' αυτού σε προγενέστερο άρθρο μου και συγκεκριμένα στην υποσημείωση #7).
Καταλήγοντας, για να υπερασπισθώ την λογική της παράλληλης χρήσεως των δύο ονομάτων, θα επικαλεσθώ δύο εμβληματικά μεσαιωνικά κείμενα:
- Την απάντηση του αυτοκράτορος (της Νικαίας) Ιωάννου Γ' Βατάτζη προς τον πάπα Γρηγόριο Θ', όπου μεταξύ άλλων δηλώνει:
- Την τελευταία σωζόμενη ομιλία του Κων/νου ΙΑ΄ Παλαιολόγου, λίγο πριν την Άλωση, όπου επίσης κάνει συνθετική χρήση των δύο ονομάτων, λέγοντας:
... Και φανταστείτε πως παίρνετε μέρος σε κυνήγι αγριόχοιρων, για να καταλάβουν οι ασεβείς ότι δεν αντιμάχονται με ζώα χωρίς λογική, όπως είναι αυτοί, αλλά με άρχοντες, και αφέντες τους, και απογόνους των Ελλήνων και των Ρωμαίων. ...
Προτεινόμενες συμπληρωματικές πηγές μελέτης:
- Συλλογικό έργο , με τίτλο "Έλλην Ρωμηός, Γραικός", για την ιστορική εξέλιξη των ελληνικών εθνωνυμίων, με ποικίλες απόψεις επί του θέματος, για σφαιρική επισκόπηση.
- Σχολιασμός των απόψεων Παλαμά (αν και κάπως μονόπλευρος υπέρ του) από τον π. Ιωάννη Ρωματίδη.
- Άρθρο για την σχέση Παλιγγενεσίας και Ρωμανίας/Ρωμηοσύνης από τον π. Γεώργιο Μεταλληνό, με τίτλο "Το ανολοκλήρωτο '21". Σε αυτό η αντιδιαστολή Ρωμηός-Έλλην τίθεται ως αντιπροσωπευτική του επιθυμητού κρατικού μοντέλου: ήτοι αυτοκρατορία ή έθνος-κράτος. Ενίσταμαι, βεβαίως, στην απόλυτη αποδοχή αυτής της ερμηνείας, καθώς θεωρώ πως έτσι το Έλλην υποβιβάζεται, ταυτιζόμενο με τους θιασώτες του κοραϊσμού και της αρχαιοπληξίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δεν επιτρέπονται νέα σχόλια.